Najstarsze ślady osadnictwa na obszarze Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego sięgają neolitu, czyli okresu od 5500 r. p.n.e. do 1800 r p.n.e. W tak zwanym późnym neolicie obszar ten zasiedlany był przez ludność kultury łowców fok (nazywanej rzucewską; od miejsca odkrycia jednej z większych osad). Na obszarze Parku i jego otuliny zlokalizowano również szereg cmentarzysk ludności kultury grobów skrzynkowych (nazwa tej kultury archeologicznej pochodzi od charakterystycznych grobów w kształcie dużych skrzyń budowanych z płyt kamiennych) pochodzących z epoki żelaza (z okresu halsztackiego: 700-470 r. p.n.e.).
Kultura ta zwana jest również kulturą urn twarzowych (od charakterystycznych naczyń z wyobrażeniem twarzy; bogaty ich zbiór można obejrzeć w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku) lub k. wschodniopomorską; ze względu na pierwotny obszar zasiedlony przez tę społeczność). Cmentarzyska takie odkryto, między innymi, w okolicach Gościcina, Rumi, Janowa, Szemudu, Witomina, Koleczkowa, Łężyc, Reszek i wielu innych miejscowości.
W październiku 2015 roku przeprowadzono prace wykopaliskowe w Lasach Oliwskich i przebadano ćwiartkę nie badanego do tej pory kurhanu. Odkryty materiał pozwolił wydatować obiekt na I - II w n.e. Jest to czas, kedy na Pomorzu pojawili się przybysze pochodzenia skandynawskiego, tworzący tak zwaną kulturę wielbarską.
Rozwój wielu miejscowości zlokalizowanych u wschodniego i północnego podnóża krawędzi Wysoczyzny Gdańskiej związany był z przebiegającym tędy ważnym średniowiecznym szlakiem handlowym Via Mercatorum zwanym Drogą Kupiecką. W okresie wczesnego średniowiecza w powiązaniu z nim funkcjonowały grody na Górze Zamkowej koło Wejherowa (w granicach obecnego rezerwatu przyrody Gałęźna Góra), gród w okolicach Pieleszewa oraz w Sopocie; pozostałościami po nich są lepiej lub gorzej zachowane obwałowania; najlepiej chyba widoczne na grodzisku w Sopocie. Z XIII wieku pochodzą pierwsze wzmianki o takich miejscowościach jak: Wrzeszcz, Polanki, Oliwa, Świemirowo, Karlikowo, Sopot, Gdynia, Zagórze, Chylonia, Gręzlewo (obecnie Reda), Śmiechowo oraz Nanice. Ich rozwój był również związany z funkcjonowaniem Drogi Kupieckiej. W tym wieku na pozostałym obszarze obecnego Parku oraz jego otuliny istniały już między innymi: Gowino, Zbychowo, Witomino, Brodwino, Chwarzno, Wysoka, Matarnia. W XIV wieku pojawiają się wzmianki o Kielnie, Bojanie, Wiczlinie, Szemudzie, Pętkowicach oraz Sopieszynie.
Obszar parku i jego otuliny zamieszkiwała i częściowo nadal zamieszkuje ludność kaszubska. Na południowym obszarach parku tradycyjna zabudowa kaszubska praktycznie całkowicie zanikła, co związane jest z faktem, że tereny te znalazły się w okresie międzywojennym w granicach Wolnego Miasta Gdańska. Pod wpływem rozwijającej się Gdyni nastąpił zanik tradycyjnych form budownictwa również w części północno-wschodniej parku. Tradycyjna zabudowa kaszubska zachowała się jedynie w północno-zachodniej części TPK i w jego otulinie. Ludność kaszubska zamieszkująca ten rejon identyfikuje się z grupą etniczną Lesoków. Tradycyjna w tej części Kaszub zagroda wielobudynkowa składała się z budynku mieszkalnego oraz dwóch budynków gospodarczych: obory i stodoły. Nieco biedniejsze zagrody składały się tylko z dwóch budynków: mieszkalnego i gospodarczego będącego połączeniem obory i stodoły. Zagrody szlacheckie w zasadzie nie różniły się od zagród gburskich (chłopskich), były tylko nieco większe.
W budownictwie stosowano pierwotnie drewno i glinę. Budynki charakteryzowały się konstrukcją szkieletową ryglową. Jest to konstrukcja nośna ściany w postaci szkieletu ze słupów drewnianych, połączonych na różnych wysokościach poziomymi belkami, zwanymi ryglami. Przestrzenie pomiędzy elementami drewnianymi wypełniano gliną lub suszoną cegłą (tzw. pacą). Od końca XIX wieku zaczęto wznosić budynki z wypalanej cegły. Zabudowania kryte były dachem dwuspadowym pokrytym strzechą.
Jedną ze wsi o najlepiej zachowanym zarówno układzie przestrzennym, jak i historycznej zabudowie są Reszki. Pierwsze historyczne wzmianki dotyczące tej wsi pochodzą z 1600 roku. Wieś można zaliczyć do tzw. ulicówek; wsi, w których budynki stawiane były wzdłuż przechodzącej przez wieś drogi, szczytami do niej. Położona jest ona na wschodnim krańcu tak zwanej Wielkiej Polany; wraz z Gniewowem (położonym na Małej Polanie) i Zbychowem tworzy unikalny zespół przestrzenno-krajobrazowy, proponowany do wpisania do rejestru zabytków.
Najcenniejszym zabytkiem znajdującym się na obszarze TPK i jego otuliny jest tak zwana Kaszubska Jerozolima czyli Kalwaria Wejherowska; najstarsze, obok Kalwarii Zebrzydowskiej i Pakoskiej sanktuarium Męki Pańskiej w Polsce. Fundatorem Kalwarii był Jakub Wejher (założyciel Wejherowa). Składa się ona z 25 kaplic, z których część jest wyposażona w cenne dzieła sztuki. Ostatnia z kaplic (nie wchodząca w skład Kalwarii) Brama Oliwska powstała z fundacji Piotra Przebendowskiego 100 lat później. Istnieje nie potwierdzona informacja, że geometra z zakonu Cystersów, który wyznaczał w lesie przebieg dróżek Kalwarii, udał się wpierw do Jerozolimy w celu odmierzenia w terenie odległości pomiędzy kaplicami i wykonaniu ich szkicu.
Całość założenia wykonano w latach 1649-1665. Kalwaria położona jest na trzech wzgórzach o biblijnych nazwach: Góra Oliwna, Syjon oraz Golgota. W pobliżu przepływa (podobnie jak w Jerozolimie) potok Cedron (dawniej rzeka Biała). Długość Drogi Krzyżowej wynosi 4,5 km. Najpiękniejsza kaplicą jest kaplica Spotkanie Chrystusa z Matką;. Wzniesiono ją na planie o kształcie symbolizującym różę. Charakteryzuje się bogato zdobioną fasadą, której gzymsy i pilastry zostały ozdobione wycinanymi w warstwach kolorowego tynku motywami geometrycznymi, roślinnymi i innymi. Nad wejściem do kaplicy znajdują się trzy tarcze herbowe. Obok niej do najcenniejszych kaplic zalicza się również "Pałac Piłata", „Wniebowstąpienie”, „Kościół Trzech Krzyży”, „Ogrójec” oraz „Grób Chrystusa”. Część kaplic posiada bardzo bogate wyposażenie.
Zgodnie ze starym, kaszubskim zwyczajem na skrzyżowaniach dróg wiejskich prowadzących do wsi stawiano (i stawia się nadal) kapliczki i krzyże. Bardzo często były one obsadzane w kwadrat drzewami (przeważnie lipami). Na obszarze parku i jego otuliny zachowało się wiele tego typu obiektów. Uwagę przykuwają kapliczki w Nowym Dworze Wejherowskim, Bojanie, Bożance czy też krzyże w Gniewowie i Kamieniu.
Najcenniejszym zabytkiem architektury znajdującym się blisko granicy Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego jest położony nad Potokiem Oliwskim zespół dawnego klasztoru oo. Cystersów w Oliwie. W 1186 roku książę Sambor I sprowadził z Kołbacza w te strony zakon Cystersów. Został on ulokowany przy osadzie Olyva w pobliżu książęcego zameczku myśliwskiego - Cystersi z reguły osiedlali się na terenach nizinnych, z dala od ludnych ośrodków. Świątynia została wybudowana według założeń architektonicznych charakterystycznych dla wszystkich kościołów cysterskich na świecie – jest trójnawową, gotycką bazyliką z nawą poprzeczną (transeptem) i nawą obiegową zwaną ambitem, otaczająca z trzech stron prezbiterium. Jest budowlą orientowaną to znaczy zbudowaną na linii wschód (od tej strony znajduje się prezbiterium) – zachód (wejście do kościoła), na planie krzyża łacińskiego. Kościół nosi wezwanie Panny Maryi.
Do wnętrza oliwskiej archikatedry wchodzimy poprzez barokowy portal z 1688 roku fundacji opata Michała Hackiego. Fasadę kościoła flankują dwie wieżyczki zwieńczone barokowymi hełmami, które został zrekonstruowane po zniszczeniach ostatniej wojny. Nad portalem znajduje się witrażowe okno, powyżej widnieje monogram Maryi, nad nim monogram IHS. Przekraczając próg świątyni schodzimy schodami do jej wnętrza znajdującego się poniżej obecnego poziomu otaczającego kościoła gruntu. W obszernym wnętrzu kościoła uwagę zwracają przede wszystkim: monumentalny ołtarz główny i prezbiterium oraz prospekt organowy.
Ołtarz główny został ufundowany przez opata Michała Hackiego w 1688 roku i należy do największych barokowych ołtarzy Pomorza Gdańskiego. Patrząc na niego można wyróżnić dwie części (sfery): ziemską i niebiańską. Cokół sfery „ziemskiej” został wykonany z czarnego marmuru, czternaście polichromowanych kolumn z piaskowca. Pośrodku ołtarza widnieje olejny obraz autorstwa Andrzeja Stecha przedstawiający Matkę Boską i św. Bernarda - orędowników kościoła oliwskiego oraz klęczących niżej zakonników cysterskich wznoszących modły do Trójcy Świętej. W centrum sfery „niebiańskiej” znajduje się witrażowe wyobrażenie Trójcy Świętej, wokół niego 150 główek anielskich wśród kłębiących się chmur oraz postacie Chrystusa, Archanioła Michała, Mojżesza, Dawida i proroków Starego Testamentu.
Przy ścianach prezbiterium znajdują się bardzo cenne, siedemnastowieczne stalle, czyli ławy dla uczestniczącego w nabożeństwach duchowieństwa. Na ścianach ponad nimi wiszą obrazy Hermanna Hana przedstawiające fundatorów i dobrodziejów klasztoru oliwskiego.
Po lewej stronie, przy prezbiterium, znajduje się przepiękna rokokowa, bogato złocona ambona wykonana z drewna lipowego. Wysokość całej kompozycji wynosi 9,75 metra. Na ścianach ambony przedstawiono sceny z życia św. Bernarda z Clairvaux.
W kościele znajdują się dwa rokokowe prospekty organowe. Mniejszy znajduje się w południowym ramieniu transeptu, większy umieszczony jest przy ścianie zachodniej nawy głównej. Budowa dużego prospektu trwała prawie 25 lat. 20-25 braci zakonnych pracowało pod przewodnictwem organomistrza Jana Wulffa. Sam prospekt został zaprojektowany w kształcie podkowy zaś osią kompozycji jest witraż z 1768 roku przedstawiający NMP z Dzieciątkiem w glorii, który został odnowiony po wojennych zniszczeniach w 1948 roku. Wokół niego rozmieszczone są w dwóch kondygnacjach elementy prospektu. Organy ozdobione zostały wieloma częściami ruchomymi – w czasie gry aniołki dmą w trąbki, dzwonią dzwoneczkami, wirują gwiazdy i słońce. W organach znajduje się 7876 piszczałek, największa ma 10,7 metra wysokości i 46 cm szerokości, najmniejsza ma wielkość zapałki. Od 1958 roku w Oliwie organizowane są międzynarodowe festiwale muzyki organowej.
Do katedry od południa przylega klasztor pocysterski z bardzo interesującym trzynastowiecznym Kapitularzem (dawny pokój narad konwentu), Wielkim Refektarzem (jadalnia zakonników) i krużgankami. W bezpośrednim sąsiedztwie świątyni znajduje się Pałac Opatów, a właściwie dwa pałace: stary i nowy. Nowy został wybudowany w XVIII wieku na polecenie opata Jacka Rybińskiego. Jest to budowla rokokowa mieszcząca obecnie Dział Sztuki Współczesnej Muzeum Narodowego. Do Nowego Pałacu przylega pod kątem prostym Stary Pałac pochodzący z XV wieku. Z tego okresu zachowały się jedynie piwnice oraz wyeksponowane fragmenty murów.
Do czasów współczesnych przetrwało również kilka budynków gospodarczych, między innymi: spichlerz opacki (obecnie Muzeum Etnograficzne) oraz stajnia z XVIII wieku.
Południowy kompleks leśny parku graniczy z jedną z najciekawszych ulic w Oliwie. Spacer wzdłuż ulicy Polanki od strony Starego Rynku w Oliwie stwarza okazję do zapoznania się z pozostałościami zabudowy patrycjuszowskiej. Nazwa ulicy „Polanki” pochodzi od wsi Polana, położonej niegdyś u podnóża oliwskich wzniesień. Od XVI wieku patrycjusze gdańscy wznosili tutaj liczne dwory, niektóre wręcz z królewskim przepychem. Spośród siedmiu takich dworów do naszych czasów przetrwało pięć. Zniszczeniu uległy w znacznej części otaczające je parki. Pozostałości interesujących założeń parkowych nawet teraz zwracają uwagę współczesnego przechodnia.
Dwór I (ul. Polanki 125)
W skład zachowanego zabytkowego kompleksu dworskiego wchodzi klasycystyczny budynek główny z przylegającym doń skrzydłem parterowym oraz klasycystyczny pawilon ogrodowy. Do kompleksu, od ulicy Polanki, prowadzi piękna, stara aleja. W pobliżu znajduje się potężny dąb szypułkowy o obwodzie 5,5 metra, liczący około 500 lat i objęty ochroną jako pomnik przyrody (PP nr 121). Obok stawu, znajdującego się za budynkiem dworu, zobaczyć można inny pomnik przyrody – dwie topole białe w wieku około 190 lat (PP nr 124).
Dwór II przy ulicy Polanki
Zachował się zespół budynków z końca XVIII i XIX wieku. Bryła budynku głównego (dworu) ma charakter klasycystyczny. Po renowacji mieści się tutaj Centrum Ekumeniczne.
Dwór III (ul. Polanki 122)
Od 1786 był własnością rodziny Schopenhauerów. Zachował się budynek główny przebudowany w XIX wieku, w którym obecnie mieści się zakład wychowawczy.
Dwór IV (ul. Polanki 119/121)
Główny budynek pochodzi z końca XVIII wieku – obecnie mieści się w nim sanatorium dla dzieci. Do dworu prowadzi stara, zabytkowa aleja lipowa objęta ochroną jako pomnik przyrody (PP nr 301).
Dwór V (ul. Polanki 117)
Niegdyś nazywany Anielskim Dworem. Zachowały się dwa budynki: główny z II połowy XVIII wieku oraz stojący obok z początku XIX wieku. Oba włączone do zespołu gmachów Szpitala Marynarki Wojennej. Obok fragment dawnego parku z wieloma rzadkimi okazami flory – niektóre z nich objęte ochroną jako pomniki przyrody.
Więcej informacji na temat wartości kulturowych TPK można znaleźć w:
- publikacji "Zabytki archeologiczne na obszarze Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego i okolic" - do pobrania tutaj
- Mapa: Trójmiejski Park Krajobrazowy: część południowa - wydawnictwo EKO KAPIO, Gdańsk 2001
- Mapa: Trójmiejski Park Krajobrazowy: część północna - wydawnictwo EKO KAPIO, Gdańsk 2002
- Szukalski J. (1987) Trójmiejski Park Krajobrazowy. Gdańsk
- oraz licznych folderach dotyczących poszczególnych obiektów kulturowych.